review
Recensie: 12 Years a Slave

Steve McQueens 12 Years a Slave laat er geen gras over groeien, zet gelijk hard in en verliest nooit zijn intensiteit. Zelfs niet in zijn stille momenten. De openingsfilm van het Amsterdam Film Week is een tour-de-force en gaat de Schindler’s List van de slavernij worden. Solomon Northup (Chiwetel Ejiofor) is een donkere man die als vrij man in het noorden van de Verenigde Staten woont. Het is nog zo’n dertig jaar voor de allesveranderende Amerikaanse Burgeroorlog waarna de slavernij wordt afgeschaft. Solomon is een getalenteerd violist en wordt zodoende geregeld om éénmalig een circusact op tour te versterken. Naar zijn dollars kan hij echter fluiten, want zijn compagnons ontvoeren hem en verkopen Solomon als slaaf in het zuiden. Zonder zijn papieren kan hij niet aantonen een vrij man te zijn. Het ergste van dit alles? Het is allemaal waargebeurd en duurt twaalf jaar lang. Solomon schreef het na zijn vrijlating allemaal op in zijn memoires.

Solomons reis brengt hem langs een bont gezelschap personages gespeeld door een heuse sterrencast. De minst indrukwekkende rol is wellicht ook gelijk één van de eerste. Solomon wordt gekocht door Ford (Benedict Cumberbatch), een man die zich neerlegt bij het systeem doch niet harteloos naar zijn slaven is. Het maakt hem ook een beetje zouteloos. Interessanter is zijn werknemer Tibeats (Paul Dano). Een schurk van de bovenste plank, maar wel één wiens onmacht duidelijk te zien is. Dano is een graag geziene acteur en dit soort sukkelige rolletjes zijn op zijn lijf geschreven. Toch maakt vooral Michael Fassbender met zijn rol als Edwin Epps, die zichzelf prijst met de titel nikkerbreker, een verpletterende indruk. De man houdt het woord van God hoog in de vaandel, maar laat vooral zijn willekeur regeren. Epps’ verstoorde persoonlijkheid is het meest zichtbaar in zijn verhouding tot slavin Patsey (Lupita Nyong’o). Hij noemt haar liefkozend Koningin van het Veld; tegelijkertijd straft hij haar nietsontziend voor het halen van zeep.

Ondanks de expliciete lijfstraffen, het veelvuldige racisme en de compleet mensonterende toestanden verzekeren boeklezers ons op internet dat het verhaal nog veel erger is dan de film doet vermoeden. Het is een cliché dat eveneens voor de Holocaust geldt, maar slavernij valt op geen manier vorm te geven dat recht doet aan al het lijden. Het blijft als kijker onmogelijk voor te stellen hoe het precies was om evenveel waard te zijn als een dier. De idyllische locaties die doen denken aan het paradijs staan in schel contrast met het leed. 12 Years a Slave slaagt er aardig in dat gevoel over te brengen: de vernedering en onzekerheid sijpelen van het scherm.

In een systeem dat honderden jaren oud is worden daders slachtoffer en slachtoffer daders. McQueen presenteert dit zonder moralistisch te worden of de ernst van de situatie te ondermijnen. Het is een genuanceerd beeld waarin alle aspecten van het slavernijverleden voorkomen: meesters die verliefd worden op slaven en slaven die vreselijke orders gehoorzamen uit angst. Alleen de rol van religie lijkt weinig sympathie te kunnen ontvangen. Hoe de Bijbel misbruikt werd om goed te praten dat mensen als veestapel werden behandeld, en dat vervolgens accepteerden. Een beetje uitgekauwd is het wel om religie op deze manier te portretteren. Uiteindelijk komt het enige puntje vies moralisme van geldschieter Brad Pitt. Als Canadees uit hij zijn onvrede over slavernij, typisch dat juist hij deze rol op zich neemt. Ondanks die laatste misstap geeft 12 Years a Slave een zeer volledig en geloofwaardig beeld.

Het gevaar bij dit soort films is echter wel dat we aan het einde tegen elkaar zeggen “Wat was het erg hé?” om vervolgens weer chocoladerepen vol slavernijcacao te eten of te zeggen dat Nederland geen excuses hoeft te maken voor zijn aandeel in de trans-atlantische slavenhandel. Dit soort films zijn nodig voor die discussie. Of je laatstgenoemde discussies nou geouwehoer vindt of niet, 12 Years a Slave stemt tot nadenken en blijft zich nog lang na de aftiteling in je hoofd afspelen. Zeker nu de discussie met Zwarte Piet weer oplaait (en het onvermogen van Nederlanders om zich in te leven in anderen) biedt 12 Years a Slave misschien uitkomst. Alleen vrees ik dat McQueen maandag op de rode loper heel vaak dezelfde vraag moet beantwoorden.